مریم پارسا / کرد پرس

 کردها و لرها نیز خود به گروه­های مختلفی تقسیم می­شوند؛ به طور نمونه یکی از اقوام بزرگ کرد، کرمانج­ها و یکی از گروه­های بزرگ لر بختیاری­ها هستند و در این میان گروه سومی نیز وجود دارند که شباهت بی ­اندازه ­ای به کردها و لرها دارند و لک نامیده می­شوند.

پیشینه ­ی تاریخی، زبانی و فرهنگی هر قومی نشان از تمدن آن قوم دارد و آنچه که می­تواند تمدن یک قوم را همواره زنده و پا­برجا نگه دارد حفظ و شناخت ریشه­ های تاریخی فرهنگی و اصالت آن قوم است. تطبیق و بازبینی و ژرف­نگری در ابعاد زندگی اقوام مختلف می­تواند باعث پیوند ناگسستنی میان نسل­های جدید با ریشه­ هایشان باشد. کردها و لرها هر دو از اقوام اصیل ایرانی محسوب می­شوند که دارای اشتراکات فرهنگی و زبانی بسیاری هستند. شناخت و بازنمایی اشتراکات تاریخی، فرهنگی و زبانی میان این دو قوم می­تواند نسل جدید را با تمدن فرهنگی و تاریخی کردی و لری آشنا سازد و راهی برای حفظ میراث فرهنگی و زبانی هر دو قوم باشد. کردها و لرها نیز خود به گروه­ های مختلفی تقسیم می­شوند؛ به طور نمونه یکی از اقوام بزرگ کرد، کرمانج­ها و یکی از گروه­های بزرگ لر بختیاری­ها هستند و در این میان گروه سومی نیز وجود دارند که شباهت بی­اندازه­ای به کردها و لرها دارند و لک نامیده می­شوند. اما در این مقاله محوریت بررسی مجموع کردها و لرها هستند و به این اقوام هم در مجموعه همان کرد و لر پرداخته می­شود. آنچه در این مقاله بیان می­شود بدون هیچ­گونه جانبداری و تعصب و تنها بر اساس مستندات تاریخی و پژوهش­های داخلی و خارجی و کنکاش و گفت­و­گوی مستقیم با عده­ای از مردم کرد و لر ساکن ایران است.

نگاهی گذرا به پیشینه ­ی تاریخی و زبانی دو قوم کرد و لر

 میان کردها و لرها اشتراکات بسیاری وجود دارد اما این که قدمت تاریخی کدام قوم بیشتر است به درستی مشخص نیست. در اسناد تاریخی و پژوهش ­های محققان درباره کردها آمده است که «کردهای امروزی نمایندگان مادها و سومین سلطنت بزرگ شرق هستند.» (ادموندز،1382: 13) و یا «مادها عشایر کرد بوده و در شرق (غرب ایران امروز) سکونت داشته­اند. ولایات آنها تا جنوب بحر خزر ادامه داشته و زبان آنها آریایی و از نژاد خالص آریایی هستند.» (سنندجی ،1366: 20-19) شاهنامه فردوسی ابیاتی درباره کردها دارد. در دوره معاصر نیز وجود نام­های مادی که مستقیماً به پادشاهان و سرداران ماد یا اعلام فرهنگی آنها مرتبط است در نام­های کردی به وفور دیده می­شود که صحت این نظریه را تأیید می­کند. واژه "کرد" نیز به صورت "کورت" در متون پارسی میانه دیده می­شود و از پارسی میانه به زبان عربی به صورت "کرد" انتقال یافته­ است.

اما درباره لرها، ایرج افشار معتقد است: «لران قدیمی­ترین قبایل آریایی می­باشند که از روزگاران کهن در نواحی غرب و جنوب غرب در امتداد زاگرس ساکن بوده و هستند.» (افشار سیستانی،1366: 372) مستندات تاریخی حاکی از آن است که قوم کرد و لر در گذشته بیشتر کوچ نشین بوده­اند و اگر حتی آن­ها را از یک ریشه ندانیم می­توان گفت زندگی کوچ­نشینی آن­ها در گذشته باعث آمیزش زندگی این دو قوم با یکدیگر شده­است.

پیشینه و گستره­ ی زبان کردی و لری

 درباره قدمت زبان کردی نیز نظریات متعددی وجود دارد عده­ای معتقد­اند "گاثه­ ها" و یا گاته­ های زرتشت به زبان کردی است و گاه حتی پیشینه زبان کردی را ماقبل این تاریخ نیز می­ دانند. مینورسکی معتقد است تمام لهجه­های بازمانده در زبان کردی از زبان پایه قدیم و نیرومندی نشأت گرفته ­اند و آن زبان مادی است. هواردت و دارمستتر نیز بر این عقیده ­اند که: «زبان مادها همین زبان کردی مُکری بوده­است.»(مردوخ کردستانی، 1380: 41) در کتاب تاریخ زبان فارسی آمده­است که «در دوره جدید زبان فارسی که از سال 254 هجری شروع می­شود مهم­ترین زبان­هایی که رایج بوده ­اند پشتو، کردی، آسی، بلوچی و فارسی دری است» (ابوالقاسمی،1385: 259) این موضوع نشان می­ دهد که قدمت زبان کردی به بسیار پیش از این تاریخ برمی­گردد چرا که در دوره جدید زبان فارسی، این زبان عضو زبان­های رایج بوده­است. اما در تقسیم­بندی­های جدید زبان کردی به پنج گویش تقسیم شده­ است «کرمانجی شمالی، کرمانجی جنوبی، گورانی و زازایی، کرمانشاهی و لکی»(مستعان،1388: 5-4) و (رخزادی،1390: 32)

درباره­ ی زبان لری نیز نظریات متعددی وجود دارد برخی معتقد­ند گویش­ های لری نزدیکترین گویش ­های ایرانی به زبان فارسی هستند و زبان لری بازمانده ­ای از زبان پارسی میانه است و ویژگی­های زبان لری نشان می­ دهد که چیرگی زبان­ های ایرانی در منطقه کنونی لرستان در تاریخ باستان از سوی ناحیه پارس صورت گرفته است و نه از سوی ماد. به هر حال مستندات تاریخی حاکی از ارتباطی تنگاتنگ میان ریشه­ های فرهنگی و زبانی کردی و لری است.

گستره­ی جغرافیایی مردم کرد و لر

 امروزه به دلیل تغییرات گسترده در زندگی مردم خصوصاً پیشرفت علم و تکنولوژی، مهاجرت در سراسر دنیا پدیده­ای رایج است و مردم کرد و لر نیز از این امر مستثنی نیستند اما باز هم در برخی استان­ها اصالت اول با کردها و یا لرهاست. هم­اکنون بخش عمده مردم استان­ های کردستان، کرمانشاه، ایلام، آذربایجان­ غربی کرد هستند؛ البته به دلیل کوچ اجباری کردها در دوره­های گذشته، کردهای بسیاری نیز در بخش­هایی از استان­های خراسان شمالی، رضوی، گیلان، قم، قزوین، همدان، کرمان و فارس ساکن ­اند.

 لرها نیز بیشتر در استان­های لرستان، چهارمحال­بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد، بخش­هایی از خوزستان و همدان، غرب استان فارس، جنوب اصفهان و بخش­ هایی از استان بوشهر به صورت متمرکز ساکن­اند. اما آن­ها نیز به دلیل تبعید و مهاجرت­های اجباری در دوره­های گذشته به استان­های دیگر کشور همچون خراسان، قزوین و گیلان نیز کوچانده شده ­اند.

 کرمانج ها و بختیاری ها، دو قوم بزرگ کرد و لر

  کرمانج­ها یکی از شاخه­های بزرگ کرد هستند که به گویش کرمانجی صحبت می­کنند و امروزه بیشتر در کردستان ترکیه بخش ­هایی از کردستان عراق، شمال خراسان و آذزبایجان­غربی ساکن­اند. البته کرمانج­های آذربایجان­غربی را "شکاک" می­نامند که تقریبا اکثر آنها اهل تسنن­اند. کرمانج­های ساکن شمال خراسان نیز کردهایی هستند که در دوره­های تاریخی قبل به این منطقه تبعید شده­اند به همین دلیل امروزه فرهنگ آن­ها کمی نیز با فرهنگ مردم خراسان آمیخته شده­است و مذهب اکثر آنها نیز شیعه است.

یکی از گروه­های بزرگ لر بختیاری­ها هستند که امروزه در استان چهارمحال­ بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد، بخش­هایی از  استان­های بوشهر، فارس، خوزستان، خراسان شمالی و لرستان ساکن­اند. بیشتر بختیاری­ های ساکن شهرستان­های استان لرستان و شمال خراسان از لرهایی هستند که در دوره­های مختلف تاریخی به این مناطق تبعید شده ­اند و به همین دلیل فرهنگ لرهای ساکن شمال خراسان امروزه با فرهنگ کرمانج­های ساکن این منطقه و مردم خراسان کمی آمیزش یافته­ است.

جایگاه ویژه موسیقی و رقص در میان کردها و لرها

در فرهنگ عمید ذیل واژه موسیقی آمده است «فن آواز خواندن و نواختن ساز، آهنگی که موجد حزن یا نشاط و محرک احساسات باشد.»(عمید،1389: 990) و ذیل واژه رقص آمده است «جنبیدن، پا کوفتن، حرکات موزون کردن به آهنگ موسیقی، پایکوبی.»(همان،576) موسیقی و رقص در میان کردها و لرها قدمتی چندین هزار ساله دارد. کردها و لرها با سازهایی اصیل در واقع از حافظان بزرگ موسیقی اصیل ایرانی هستند کرنا، سرنا، دهل، کمانچه و... از سازهای مشترک لرها و کردها می­باشد. بسیاری از استادان موسیقی ایران کرد و لر هستند از میان چهره­ های برجسته این رشته در میان کردها می­توان به گروه کامکار، شهرام ناظری و ... و از میان لرها سینا سرلک، فرج علیپور، مرحوم مسعود بختیاری و ... اشاره کرد. آواز از دیرباز در میان هر دو قوم رایج بوده­است. نی­نوازی نیز خصوصاً میان بختیاری­ها بسیار هنرمندانه از گذشته تا امروز رایج بوده است و در کنار آن کردها شمشال را نیز دارند که منحصر به کردها بوده و شکلی شبیه به نی اما از جنس فلزات است و موسیقی آوازهای فولکلور خود را با آن می­نوازند. رقص نیز در کنار موسیقی و آواز در مراسم و آیین­های مختلف در میان هر دو قوم رایج بوده و هست. رقص چه در میان لرها و چه در میان کردها همواره به صورت دسته جمعی صورت می­ گیرد و زنان و مردان یک طایفه همه شانه­ به ­شانه هم و دست در دست هم با یکدیگر می­ رقصند. با توجه به آثار باستانی به جا مانده، تاریخ رقص را به صورت جمعی آن­گونه که میان کردها و لرها رایج است را می­توان مربوط به حدود پنج­هزار سال قبل از میلاد مسیح دانست. از نمونه­ های این آثار می­توان به «ظرف گلین پایه­دار از "تپه تل جری" در تخت جمشید مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد و نیز تکه سفالی در "تپه سیلک" اشاره کرد که این نگاره گروهی از مردان را در حالت رقص جمعی نشان می­دهد.»(فروزنده،1388: 189) همچنین در نگاره دیگری بدست آمده در «کاشان چهار زن در حال رقص دسته بند هستند.»(همان).

در کردی به رقص ، "هه­ ڵ په ­ڕکێ"، "داوه ­ت"، "هه ­ڵ په­ ڕێن" می­گویند. در لری نیز به رقص بیشتر "چوپی"، "بازی" می­گویند. در فرهنگ هه­ژار، ذیل واژه هه ­ڵ په­ ڕکێ آمده است «ره ­قس و سه­ ما »(شرفکندی،1369: 988) بازی نیز در لری به معنای رقص برگرفته از بازی در پهلوی وازیک، واژیک یا واچیک است. «واز» در زبان پهلوی به معنی پرواز، جنبش و جهش است. به نفر اول رقص، چه در کردی و چه در لری و چه در لکی "سرچوپی" یا "چوپی کش" می­ گویند.

غذا، نان­ و شیرینی ­های مشترک میان کردها و لرها

 کردها و لرها اشتراکات بسیاری در خوراک (غذاها، نان­ها، شیرینی­ها و...) نیز دارند. کردها و لرها به دلیل زندگی در دامان کوهستان و در دل طبیعت و نیز اینکه اکثر آن­ها در گذشته کشاورز و دامدار بوده­ اند بیشتر غذاها و خوراکی­ هایشان از مواد غذایی طبیعی و خالص و ساده اما بسیار مغذی تهیه می­ شود. مثلاً میوه درخت بلوط هم در کردستان و هم در لرستان استفاده می­ شود حتی نان­ ها و غذاهای خاصی نیز با آن تهیه می­کنند. از بین غذاهای یکسان میان لرها و کردها می­توان به ترخینه (لری "ترخنه"،کردی "دوینه"، لکی "کشگینه")، لور (لری"لور،لوی،لویی،آغوز"، کردی "فرو، ژه­ک")، سیرابی شکم­پر (لری"سغدو، شکمبه"، کردی "گیپه")، آش دوغ( لری "آش دوو"، کردی "دوخه­وا" و ... اشاره کرد و در میان نا­ن­های مشترک کردها و لرها، نان­ساجی تووه ­ای یا تاوه ­ای ، نان بلوط و ... را می­ توان نام برد. از شیرینی­ ها برساق (لری برساق، کردی ورساق، کرمانجی بسراق)،و نیز "شیرینی کاک" که در کردستان و کرمانشاه طبخ می­شود و در میان عشایر لر نیز به همین شکل تهیه می­شود اشاره کرد. خصوصاً بختیاری­ها این شیرینی را به مناسبت­های مختلف می­پزند به همین دلیل است که این شیرینی امروزه دراستان فارس نیز با نام "یوخه" به عنوان یکی از سوغاتی­ های استان فارس به فروش می­رسد چرا که بسیاری از لرهای ساکن استان فارس هم  این شیرینی را طبخ می­ کنند.

صنایع دستی مشابه کردها و لرها

 از دیرباز چه در منطقه کردستان و چه در لرستان، زنان و مردان کرد و لر صنایع دستی منحصر به فردی داشته ­اند چنانچه گلیم سنه (سنندج) امروزه یکی از مشهورترین گلیم­ هاست. از صنایع دستی مشهور کردستان می­توان به قالی بافی، جاجیم بافی، نمد مالی، کلاش دوزی (گیوه)، نازک کاری چوب و معرق، موج و شالبافی، گلدوزی و پولک دوزی و... اشاره کرد. و از میان صنایع دستی مشهور لرستان نیز قالی بافی، موج یا ماشته بافی ، شالبافی، قلم زنی، ورشو سازی، جاجیم بافی، نمد مالی، گیوه دوزی، گلدوزی و پولک دوزی، حور بافی و ... اشاره کرد. در همین چند مورد می­توان به نزدیکی و شباهت بسیار زیاد صنایع دستی لرها و کردها پی برد. مثلاٌ موج ­بافی هم در بین زنان کرد و هم در بین زنان لر رایج است و در هر دو قوم بیشتر از پشم تهیه می­ شود و کاربردی یکسان نیز دارد؛ "موج" یا "ماشته" هم در بین کردها و هم در بین لرها به عنوان رختخواب­ پیچ، روانداز، زیرانداز و... کاربرد دارد.

پوشاک و لباس­ های شبیه به هم، میان کردها و لرها

 یکی دیگر از شباهت­ های بسیار زیاد میان کردها و لرها داشتن پوشاکی بسیار شبیه به هم است. البته لباس بختیاری­ها کمی متفاوت از کردهاست و این شباهت در لباس در بین لرهای ساکن لرستان بیشتر نمود دارد و خصوصاً لباس های لک­ها شباهت بیشتری به کردها دارد اما به هرحال، هم مردان کرد و هم مردان لر شال به کمر می­بندند، لباس­های زنان کرد به مانند زنان لر از رنگهای زیبا و پارچه­هایی خاص که توسط خود آنان سوزن دوزی، منجوق دوزی و گلدوزی و ... می­ شوند تهیه می ­شود. بسیاری از زنان کرد از یک نیم­ تنه یا به نوعی رکابی جلوباز استفاده می­کنند و آن را بر روی پیراهن خود می­پوشند که "سوخمه" نامیده می­ شود؛ این پوشش را زنان لر نیز دارند اما در لرستان به آن هم "کلنجه" و هم "سوخمه"  می­گویند البته سوخمه را بیشتر لک­ها به کار می برند. یک نوع بالاپوش کت مانند که اصولاً آستین آن تا آرنج است نیز در بین زنان هر دو قوم رایج است که کردها به آن "کلونجه" و لرها به آن "یل" می­گویند. در این میان زنان لر پوشش دیگری را نیز دارند که آن هم کت مانندی جلو باز و اصولاً از پارچه مخمل است اما بلندی آن تا سر زانو می­رسد که آن را "سرداری یا بالکل" می­ نامند.

باورها و آداب و رسوم مشترک میان لرها و کردها

 یکی دیگر از شباهت­ های انکار­نشدنی میان کردها و لرها داشتن آداب و رسومی بسیار نزدیک به هم و باورهایی مشترک است. زنان کرد و زنان لر از دیرباز لالایی­ های فلکلور و اصیلی را برای فرزندانشان می­ خواندند این لالایی­ ها در زمره ادبیات شفاهی دو قوم قرار می­ گیرد که سینه به سینه میان نسل­ های آن­ها رایج بوده. آنچه که جالب توجه است این است که لالایی ­های کردی و لری هر دو دارای مضامین مشترکی همچون وطن­ پرستی، غیرت، جنگاوری، وحتی در گذشته­ های دورتر، برتربینی فرزندان پسر (گرایش به جامعه مرد سالاری) و... هستند. همچنین بسیاری از قصه­ ها و متل­ های فولکلور رایج میان دو قوم کاملا محتوایی یکسان دارد. مهمان نوازی نیز یکی از زیباترین شباهت های میان دو قوم محسوب می­ شود. در میان کردها، لرها و لک ها آوازهای غمگینی نیز با مضامینی همچون شکوه از روزگار و غم­ها و اندوه­ هایش، غربت، تنهایی و... نیز رایج است که به آن "هوره"، "دنگ دال"، "مویه"، "مووه" و ... می گویند.

ادامه دارد ...

در مقالات آتی به هر یک از سر فصل­هایی که به عنوان شباهت مطرح شد به صورت تخصصی و دقیق پرداخته خواهد شد.

منابع:

1.   ابوالقاسمی، محسن.(1385). تاریخ زبان فارسی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات سمت.

2.   ادموندز، سیسیل جان. (1382). کردها، ترک­ها، عرب­ها، ترجمه ابراهیم یونسی، چاپ دوم، تهران: روز بهان.

3.   افشار سیستانی، ایرج. (1366). مقدمه­ای بر ایل­ها، چادر نشینان و طوایف عشایری، جلد اول، تهران.

4.   حموی بغدادی، یاقوت.(1380). معجم البلدان، ترجمه علینقی منزوی، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.

5.   دهخدا، علی اکبر.(1377). لغت نامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

6.   رخزادی، علی. (1386). آموزش زبان کردی سورانی (فێربوونی زمانی کۆردی و سۆرانی)، سنندج: انتشارات کردستان.

7.   -----،----. (1385). آوا شناسی و دستور زبان کردی، سنندج: انتشارات کردستان.

8.   سنندجی، شکر الله بن عبدالله. (1366). تحفه ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، تهران: انتشارات امیر کبیر.

9.   شرفکندی، عبد الرحمن.(1369). هه نبانه بۆرینه (فرهنگ واژگان کردی فارسی) هژار، تهران: سروش.

10.   عمید، حسن.(1389). فرهنگ فارسی عمید،چاپ اول، تهران: انتشارات راه رشد.

11.   محفوظ،فروزنده.(1388). پژوهشی در رقص­های ایرانی از روزگاران باستان تا امروز، فصلنامه فرهنگ مردم، سال هشتم، ص.189.

12.   مردوخ کردستانی، محمد. (1380). تاریخ مردوخ، بازنویسی فاروق صفی­زاده، چاپ اول، تهران.

13.   مستعان، حمید. (1388). سروه ی به ربه یان (گوڵچنێ له ژیان و هۆانراوه به سۆزه کانی شاعێرانی ئه ده بی کورد)، چاپ سوم، سنندج: انتشارات کردستان.

14.    مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ. (1382). کردها نوادگان مادها، ترجمه جلال جلالی­زاده، سنندج: نشر ژیار.

15.    واسیلی، نیکیتین. (1363). کرد و کردستان، ترجمه محمد قاضی، تهران: درایت      .   

از همتبار عزیز مان که این مطلب را برایمان ارسال نموده است بینهایت سپاسگذاریم www.lorabad.com